Noworodek a niemowlę – do kiedy dziecko jest noworodkiem, a kiedy zaczyna być niemowlęciem?

Noworodek a niemowlę – podstawowe różnice

Do kiedy dziecko określa się mianem noworodka? Okres noworodkowy trwa przez pierwsze 4 tygodnie życia, czyli tak naprawdę jest to cały 1. miesiąc malucha. W tym czasie wszystko jest dla niego nowe i dopiero uczy się funkcjonować poza organizmem mamy. Jego narządy zyskują dojrzałość i samodzielnie podejmują swoje funkcje (dotąd przecież za wszystko właściwie odpowiedzialna była mama – dostarczanie tlenu niezbędnego do oddychania, składniki odżywcze, procesy termoregulacyjne itd.).

Przykładem jest wzrok – od kiedy noworodek widzi? Na pewno nie od pierwszych dni! Jest to świetny przykład, który pokazuje, jak ciało małego człowieka stopniowo adaptuje się do nowej rzeczywistości. Początkowo bowiem dziecko widzi zaledwie na 20-30 cm, obraz jest bardzo nieostry, a praca obu oczu nie jest zsynchronizowana. Wszystko to poprawia się krok po kroku, by około 3.-5. tygodnia dziecko zaczęło widzieć poprawnie.

Trzeba przy tym pamiętać, że pojawienie się na świecie jest początkowo dla dziecka szokiem – stąd też owa powolna adaptacja. Co jednak najistotniejsze, noworodki w związku z tym potrzebują bardzo delikatnego traktowania, co np. wiąże się z ograniczaniem narażania ich na głośne dźwięki, intensywne światło etc. Spokojnie, z czasem „uodpornią się” na świat i ten właśnie proces przechodzą w dużej mierze właśnie na całym etapie niemowlęctwa.

Niemowlę to dziecko do 1. roku życia. Można nazwać nim już 2-miesięczngo malucha, jak i roczniaka (choć ten w zasadzie wchodzi już w fazę tzw. wczesnego dzieciństwa – okres poniemowlęcy, który przypada na 2.-3. rok życia). Czym zatem dokładnie charakteryzują się poszczególne etapy i jakie jeszcze różnice wykazują noworodek a niemowlę?

Noworodek – poród i skala Apgar

Najważniejszym początkowym wydarzeniem jest sam poród – to, kiedy się odbędzie, ma duże znaczenie dla zdrowia noworodka. Wyróżnia się zatem:

• noworodki urodzone przedwcześnie – czyli przed 37. tygodniem ciąży. Co istotne, w tej kategorii różnicuje się także „noworodki urodzone bardzo wcześnie”, czyli przed rozpoczęciem 32. tygodnia ciąży, a także „umiarkowane wcześniaki” (32.-36. tydzień ciąży). Choć jeśli chodzi o tę drugą kategorię, wyróżnić z niej można także „późne wcześniaki”, określane również „noworodkami blisko terminu porodu”, czyli maluchy urodzone w 34.-36. tygodniu ciąży;
• noworodki urodzone w terminie – pomiędzy pierwszym dniem 37. tygodnia ciąży a ostatnim dniem w 40. tygodniu. Co istotne, wyróżnia się także „noworodki urodzone w późnym terminie”, czyli pomiędzy pierwszym a ostatnim dniem 41. tygodnia;
• noworodki urodzone po terminie – po 42. tygodniu ciąży (tego typu ciążę określa się jako „przenoszoną”). [1]

Jak łatwo można się domyślić, poziom rozwoju wcześniaków a dzieci urodzonych po terminie znacznie się różni. Co więcej, okazuje się, że nawet „późne wcześniaki” zupełnie inaczej przechodzą okres adaptacyjny niż dzieci urodzone w terminie – niby jest to tylko tydzień lub dwa różnicy, ale w tym czasie nawet niewielkie skrócenie trwania ciąży stanowi istotną dysproporcję.[2] Te różnice można zobaczyć m.in. w wynikach oceny noworodka w skali Apgar.

Czym jest skala Apgar?

Skala Apgar pozwala ocenić stan zdrowia dziecka zaraz po urodzeniu. Pomiary prowadzi się bowiem w 1., 3. i 5. minucie życia noworodka (w niektórych przypadkach także w 10. i 15.). Sprawdza się wtedy:

• czynność oddechową;
• pracę serca;
• napięcie mięśniowe;
• odruchy (w tym także reakcje na bodźce);
• skórę – jej zabawienie.[3]

Pomiar pozwala uzyskać od 0 do 2 punktów w zakresie każdej części, a finalny wynik jest sumą ich wszystkich. Malucha ocenia się zatem na podstawie następującej skali:

• 0-3 punkty – noworodek w ciężkim stanie, który wymaga wentylacji i może też potrzebować wspomagania pracy serca;
• 4-7 punktów – stan średni. Dziecko potrzebuje dodatkowej stymulacji i uzupełnienie powietrza tlenem;
• 8-10 punktów – noworodek w stanie dobrym; jego organizm samodzielnie pracuje prawidłowo.[3,5]

Co jednak istotne, podkreśla się, że nie jest to skala, która przepowiada, jak będzie rozwijało się dziecko. Jest ona przede wszystkim oceną tu i teraz, czyli stanu noworodka zaraz po porodzie. Przykładowo dostępne są badania, które nie wykryły, by dzieci ocenione na 4-7 punktów w skali Apgar rozwijały się gorzej niż te z grupy 8-10 punktów – wręcz przeciwnie. Okazało się, że maluchy z tej pierwszej grupy wykazywały najmniejsze opóźnienia rozwojowe. Warto o tym pamiętać, by choć odrobinę złagodzić ewentualny stres w przypadku, gdy noworodek nie otrzyma maksymalnej ilości punków – spokojnie, to nie musi świadczyć o żadnym zagrożeniu.[3]

Czym charakteryzują się noworodki?

Jeśli chodzi o noworodki, które pojawiły się na świecie w terminie, warto wiedzieć, że za prawidłową masę urodzeniową uznaje się tę w przedziale 2,5-4,5 kg. Średnio długość ciała wynosi zaś 47-55 cm. Co więcej, ciało noworodka ma specyficzną budowę, ponieważ głowa stanowi nawet ¼ całej długości – jest zatem nieproporcjonalnie duża. Dodatkowo jest też szersza niż klatka piersiowa – owe obwody zrównują się około 2.-3. miesiąca życia.[4]

Zaraz po urodzeniu można też zaobserwować, że dzieci mają stale zgięte kończyny, a ich ruchy są nieskoordynowane. Jeśli zaś chodzi o wypróżnienia, w 1. dobie życia maluch powinien zrobić 1 kupkę, która będzie tzw. smółką, czyli znajdą się w niej m.in. resztki wód płodowych. Jest ona bardzo ciemna i lepka. W 2. dobie również jego organizm będzie pozbywał się smółki, a w 3. i 4. pojawi się tzw. stolec przejściowy. Zwykle od 5. dnia życia wypróżnienia zaczynają się normalizować i do około 6. tygodnia powinny odbywać się 3-4 razy dziennie (zwykle są żółte i dość płynne).

O czym jeszcze warto pamiętać w kontekście noworodków?

• W pierwszych dniach życia bardzo ważna jest troska o kikut pępowinowy – to właśnie on stanowi główne wrota dla ewentualnych patogenów, dlatego jego pielęgnacja powinna być zgodna z zaleceniami specjalistów.
• U maluchów może wystąpić tzw. żółtaczka okresu noworodkowego – powstaje na skutek nadmiernego nagromadzenia się bilirubiny (żółtego barwnika) w skórze, a także tkankach podskórnych noworodka. Zazwyczaj mija samoistnie około 7.-10. dnia życia (co dotyczy maluchów urodzonych w terminie).[8]
• Warto też wiedzieć, że już noworodki dostają pierwsze szczepienia – w 1. dobie życia aplikowane są szczepionki przeciw gruźlicy oraz przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (WZW B).[7]
• W pierwszych dniach zwykle następuje też fizjologiczny spadek masy ciała, który waha się na poziomie 7-10 proc. masy urodzeniowej. Od 4.-5. dnia waga malucha zaczyna jednak wzrastać i tę urodzeniową powinien odzyskać na około tydzień po urodzeniu (ewentualnie kilka dni później).[6]

Co warto wiedzieć o okresie niemowlęctwa?

Jeśli chodzi o okres niemowlęctwa, jest on na tyle długi i obfitujący w tak wiele zmian, że bardzo trudno jest go streścić w kilku zdaniach. Kiedy bowiem niemowlęciem jest 2-miesięczne dziecko, kamienie milowe w jego rozwoju stanowią: podnoszenie głowy w czasie leżenia na brzuszku, gruchanie i wydawanie pierwszych dźwięków. Po 11. miesiącu życia mały człowiek jest już na zupełnie innym etapie – zaczyna wypowiadać pierwsze słowa, potrafi mieszać łyżeczką, zjada pokarmy o każdej niemal strukturze, potrafi ładnie gryźć i żuć, podskakuje w rytm muzyki, a niektóre dzieci potrafią już nawet stawiać samodzielne kroki. Jest to ogromna praca, którą dziecko wykona we względnie krótkim czasie. Warto przy tym pamiętać, że to właśnie w tym momencie życia plastyczność mózgu jest największa. Odpowiednia stymulacja i zabawy mogą więc świetnie wpłynąć na rozwój dziecka.

W pierwszych tygodniach dobrym pomysłem będą kontrastowe książeczki lub plansze, zaś pod koniec 1. roku niemowlę zaczyna już interesować się instrumentami, budowaniem wieży z klocków, a także… jej burzeniem. Co istotne, należy mieć na uwadze, że to właśnie zabawa jest w tym czasie jednym z kluczowych czynników rozwojowych, przy czym nie jest to równoznaczne z faktem, że im więcej zabawek, tym lepiej. Nie, takie podejście może prowadzić do przestymulowania niemowlęcia, co wcale nie jest dobre dla jego psychiki czy rozwoju poznawczego. Warto zatem kupować zabawki odpowiednio dopasowane do wieku dziecka i nie zakładać, że jeśli są bardzo kolorowe, wydają dźwięki i jednocześnie świecą, będą najlepszą opcją – lepiej mniej, a bardziej jakościowo. Zasada ta spokojnie może przyświecać zarówno rodzicom noworodka, jak i otwartego, śmiało eksplorującego świat niemowlęcia.

Źródła:

1. Bomba-Opoń, D. i in., Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące indukcji porodu, Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017;2(2):58-71
2. Baumert, M. i in., Zaburzenia w okresie adaptacyjnym noworodków urodzonych „blisko terminu porodu”, Ginekol Pol. 2011, 82, 119-125
3. Jajor, J., Skala Apgar a rozwój funkcjonalny dzieci od 0-2 lat, Pielęgniarstwo Polskie 4(34), 276–281, 2009
4. Rozwój fizyczny, psychomotoryczny i społeczny dzieci: okres noworodkowy, prezentacja: Zakład Endoskopii i Badań Czynnościowych Przewodu Pokarmowego Wieku Rozwojowego, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy
5. Przedpełska-Winiarczyk, M., Kułak, W., Skala Apgar obecnie, Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 25-29
6. Łodykowska, E. (2022) Poradnik laktacyjny wyd. 10, Warszawa: Szpital Specjalistyczny im. Świętej Rodziny SPZOZ
7. Szymczyk, H., Szczepienia – najlepsza metoda zwalczania groźnych chorób zakaźnych, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2016, Tom 22, Nr 4, 245–252
8. Wasiluk, A., Polewko, A., Ozimirski, A., Współczesna diagnostyka i leczenie żółtaczek u noworodków i niemowląt, Diagnostyka laboratoryjna 2012 (48); 4: 405-411.